ChatGPT: lợi ích, giới hạn và những rủi ro mới nổi đối với tư duy phản biện và sự phát triển nhận thức
ChatGPT là một mô hình trí tuệ nhân tạo được thiết kế để hiểu và tạo ra văn bản giống như con người. Công cụ này cho phép người dùng nhận được câu trả lời về nhiều chủ đề khác nhau một cách nhanh chóng, mạch lạc và thường khá thuyết phục. Tuy nhiên, những nghiên cứu gần đây cho thấy việc sử dụng ChatGPT trong môi trường học thuật có thể dẫn đến những hệ quả tiêu cực, đặc biệt là đối với sự tham gia của não bộ, khả năng sáng tạo và tư duy phản biện của người dùng.
Phát hiện mới: nghiên cứu của MIT Media Lab
Một nghiên cứu do MIT Media Lab thực hiện trên 54 người tham gia (độ tuổi từ 18 đến 39), được chia thành ba nhóm, một nhóm sử dụng ChatGPT, một nhóm dùng công cụ tìm kiếm như Google, và một nhóm viết hoàn toàn bằng khả năng của bản thân, đã theo dõi hoạt động não bộ bằng máy điện não đồ (EEG), quét 32 vùng não khác nhau.
Các kết quả chính:
Nhóm sử dụng ChatGPT có mức độ tham gia của não bộ thấp nhất (“lowest brain engagement”), thấp hơn đáng kể so với hai nhóm còn lại. (Time)
Các bài luận được viết bằng ChatGPT bị đánh giá là kém sáng tạo và ít tính độc đáo, thường giống nhau về ý tưởng và cách diễn đạt. (MIT Media Lab)
Người dùng ChatGPT gặp khó khăn hơn trong việc ghi nhớ hoặc trích dẫn lại những gì họ vừa viết, so với nhóm viết thủ công hoặc chỉ dùng công cụ tìm kiếm. (MIT Media Lab)
Họ cũng cảm thấy ít “sở hữu” bài viết của mình, tức là kém gắn bó và ít coi đó là sản phẩm của chính mình. (MIT Media Lab)
Trong giai đoạn cuối của nghiên cứu, một số người từng dùng ChatGPT chuyển sang viết mà không có công cụ hỗ trợ, nhưng họ không thể khôi phục mức độ tham gia của não bộ và khả năng ghi nhớ như nhóm chưa từng dùng ChatGPT. Các nhà nghiên cứu gọi đây là hiện tượng “cognitive debt” (nợ nhận thức). (MIT Media Lab)
Nguy cơ đối với trẻ em và thanh thiếu niên
Bên cạnh nghiên cứu của MIT, nhiều phân tích khác cũng cảnh báo về những tác động của trí tuệ nhân tạo sinh (generative AI) đối với trẻ em và thanh thiếu niên:
Suy giảm tư duy phản biện: khi AI được dùng thường xuyên để trả lời câu hỏi hoặc viết văn bản, trẻ em có nguy cơ mất dần thói quen phân tích, đánh giá và lập luận.
Nguy cơ thông tin sai lệch: AI có thể tạo ra nội dung không chính xác, ý kiến lệch lạc hoặc hình ảnh giả (deepfake). Trẻ em, với khả năng phản biện chưa hoàn thiện, dễ bị ảnh hưởng.
Vấn đề về quyền riêng tư và dữ liệu cá nhân: nhiều hệ thống AI thu thập dữ liệu về hành vi và thói quen người dùng. Đối với trẻ em, điều này đặt ra rủi ro lớn về bảo mật thông tin.
Nguy cơ lệ thuộc cảm xúc và cô lập xã hội: khi trẻ em trò chuyện nhiều với chatbot “giả lập đồng cảm”, các em có thể cảm thấy gắn bó với mối quan hệ ảo nhưng lại thiếu kỹ năng xây dựng quan hệ thật.
Suy giảm tính sáng tạo và niềm vui lao động trí óc: khi giao hết công việc sáng tạo cho AI, con người sẽ dần mất đi khả năng tưởng tượng, thử nghiệm và chấp nhận sai lầm – vốn là nền tảng của sáng tạo.
Chiến lược sử dụng AI một cách lành mạnh
Từ các phát hiện trên, có thể rút ra một số gợi ý để dùng AI mà không làm suy giảm năng lực của con người:
Xem AI như công cụ hỗ trợ, không phải thay thế: tự suy nghĩ và lập dàn ý trước, rồi mới dùng AI để tham khảo hoặc bổ sung.
Rèn luyện tư duy phản biện: luôn kiểm chứng thông tin, đặt câu hỏi và diễn đạt lại bằng lời của chính mình.
Hạn chế thời gian phụ thuộc vào AI: không nên dùng ChatGPT cho mọi việc, thay vào đó kết hợp với hoạt động học tập không công nghệ.
Giữ thói quen ghi nhớ và tự kiểm tra: sau khi viết, tự hỏi “mình có nhớ rõ những ý nào?” thay vì phó mặc cho công cụ.
Giáo dục về tính xác thực và đạo đức: dạy trẻ hiểu rõ giá trị của sự sáng tạo thật, không dựa hoàn toàn vào máy móc.
Thúc đẩy nghiên cứu và quản lý: các tổ chức giáo dục và chính phủ cần có nghiên cứu độc lập và chính sách để kiểm soát rủi ro, đặc biệt đối với trẻ em.
Kết luận
Trí tuệ nhân tạo, trong đó có ChatGPT, chắc chắn mang lại nhiều lợi ích: tốc độ, khả năng tiếp cận thông tin, công cụ hỗ trợ học tập. Nhưng nó không được phép thay thế những tiến trình tinh thần cốt lõi: hiểu, suy nghĩ, sáng tạo, dám sai và trưởng thành.
Sự tiến bộ đích thực của con người xảy ra khi chúng ta dám thử thách chính mình, học hỏi từ thất bại và rèn luyện năng lực nội tại. Công nghệ có thể là bạn đồng hành, nhưng không bao giờ được trở thành người thay thế.
--------------------------------------------
Tài liệu tham khảo chính
MIT Media Lab, Your Brain on ChatGPT: Accumulation of Cognitive Debt when Using an AI Assistant for Essay Writing Task.
ChatGPT May Be Eroding Critical Thinking Skills, According to a New MIT Study — Time. (time.com)
UNICEF, Generative AI: Risks and Opportunities for Children. (unicef.org)
Internet Matters, What are the potential risks of Generative AI for children? (internetmatters.org)
G. Võ Tá Hoàng